یک سرزمین و دو قدرت

بین الملل > خاورمیانه - حذف اخوان شدنی نیست، عقب نشینی ارتش نیز به منزله پایان همه امتیازات سیطره مطلق بر مقدرات مصر است.

علی‌اصغر محمدی

حضور میلیونها نفر در تظاهرات و بست نشینی، علیه اقدامات ارتش که به کشتار وسیعی انجامید و همچنان ادامه دارد، ما را در برابر دو فرضیه قرار می دهد.
1- واقعا تشکیلات اخوان که البته ریشه دارترین تشکیلات در کل منطقه است، چنان فراگیر و تنومند است که میلیونها نفر آماده کشته شدن در راه و هدف خود را به خیابان می کشاند.
2- گرچه تشکیلات اخوان بسیار قدرتمند است، اما عملاً امکان ندارد که هیچ تشکیلاتی در هیچ جامعه ای بتواند میلیونها عضو و یا مرتبط تشکیلاتی ایثارگر در اختیار داشته باشد، پس آنانکه در خیابانها حضور یافته اند بخش مهمی از مردم مصر هستند که در مخالفت با کودتا و بازگشت نظام پلیسی حسنی مبارک به حرکت درآمده اند، هرچند که پرچمدار و ستون فقرات این اعتراضات اخوان المسلمین باشند.
هر یک از دو فرض فوق را بپذیریم، ملاحظه می کنیم که واقعا مصر با یک گسست حقیقی اجتماعی و یک تضاد در میان نیروهای سیاسی تاثیرگذار مواجه است. تا اینجای کار اثبات شده است که هیچ یک از طرفین قادر به حذف دیگری نیستند. اخوان المسلمین که اساسا داعیه حذف ارتش را در سر نداشت و صرفا به محدود کردن آن می اندیشید و حتی پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری در پیمانی اعلام نشده با ارتش پذیرفت که وزراتخانه های حاکمیتی را همچنان در اختیار ارتش و نیروهای امنیتی باقی بگذارد و حتی متعرض سیطره ارتش بر 30% از اقتصاد مصر نشود اما بر آن بود تا که خارج از این حیطه آزادی عمل نیروهای نظامی را محدود کند. اما ارتش که اینک جنگ همه جانبه علیه اخوان را آغاز کرده است باید متوجه پیامدهای این اقدام باشد به ویژه آنکه اخوان المسلمین از مشروعیت انتخاباتی برخوردار است.
شاید در آسیب شناسی حکمرانی اخوان المسلمین چند خطای استراتژیک رخ نماید؛ نظیر: اعتماد به ارتش، توجه به برخی پرونده های منطقه ای بی آنکه خود از موقعیت مستحکمی در داخل برخوردار باشد و بالاخره عدم شناخت دقیق از آرایش قوا در منطقه و انتخاب مسیری در سیاست خارجی که آنها را از متحدان حقیقی شان دور می ساخت و به سوی برخی سوق می داد که هرگز نمی توانستند از قدرتگیری آنان خشنود باشند. لیکن در این میان یک نکته مهم و ظریف دیگر نیز باید مورد توجه قرار گیرد، اخوان گرچه در حقیقت هیچگاه نتوانست سیطره مطلقی بر امور داشته باشد و یا حتی بر خلاف گفته دیگران نتوانست سهم قابل توجهی از سمت های دولتی را در اختیار گیرد، اما باید ویژگیهای یک جامعه در حال گذار از سیستم کاملا استبدادی به فضای باز را به خوبی درک می کرد. درست است که نیروهای لیبرال، تکنوکراتهای غرب گرا و البته چپهای سیاسی اعم از ناصریستها و کهنه مارکسیستها نفوذ چندانی در میان مردم ندارند، اما مخالفت آنان می توانست پوشش لازم را برای اقدامات ارتش فراهم آورد. امری که البته به وقوع پیوست؛ و در عبرت گیری همه طرفهای مصری از آنچه روی داد باید مورد توجه قرار گیرد و کلیه جریانهای ملی، اسلامی و دمکراسی خواه در مصر باید بدون توجه به وزن خود، باید همکاری در راستای حاکمیت مردم سالاری را پیشه کنند.
در اینجا پرسشی خودنمایی می کند که چرا ارتش علیرغم اجماع ملی در ضرورت حذف مبارک وی را برکنار نساخت و با استناد به قانون اساسی آن زمان، منتظر ماند تا مبارک خود از قدرت کناره گیری کند. اما در مورد مرسی که از سوی مخالفان متهم به نقض قانون اساسی شده بود، در انتظار نماند تا روشهای قانونی برای برکناری مرسی تکمیل شود بلکه در یک اقدام فراقانونی رئیس جمهور منتخب را از کار برکنار کرد. در پاسخ باید گفت: از سال 1952 که ارتش قدرت را در مصر در اختیار گرفت، ارتش به منبع مشروعیت بخش در سیاست مصر مبدل شد. همه روسای جمهور از دل ارتش بیرون آمدند: بسیاری از وزرا از ارتشیان سابق بودند و اکثر یت قریب به اتفاق استانداران که در ساختار قدرت مصر جایگاه ویژه ای دارند ژنرالهای بازنشسته ارتش بودند. - اتفاقا پس از برکناری مرسی 18 استاندار جدید منصوب شده اند که 17 نفر آنها ژنرالهای بازنشسته هستند- البته افزون بر جایگاهی که ارتش در ساختار سیاسی داشت، رفته رفته ارتشیان به طبقه ویژه ای مبدل شدند که از امتیازات فراوانی در این کشور فقیر بهره مند بودند. طبق آمارهای ارائه شده از سوی منابع بی طرف حداقل30% از اقتصاد مصر در اختیار ارتش و ارتشیان است گرچه مخالفان آمار را بسیار بیش از این رقم برمی شمرند. گذشتن از این همه امتیازات کاری بس دشوار است به ویژه که مرسی درصدد برآمد تا آرام آرام نقش آنان را محدود کند.
از سوی دیگر مناسبات میان ارتش و اخوان المسلمین از یک تجربه تاریخی آکنده از رویارویی رنج می برد. در دهه 60 برخی از سران اخوان توسط ارتش اعدام شدند و بسیاری از آنها بارها و بارها به زندان افتادند. این در حالی است که اخوان اصلی ترین رقیب ارتش در صحنه اجتماعی و سیاسی مصر به شمار می آید. اخوان به دلیل داشتن یک تشکیلات آهنین، فراوانی نیروهای نخبه و کارآزموده و همچنین ایدئولوژی انگیزه بخش از قدرت بسیج فوق العاده ای برخوردار است.
یکسال برای کسانی که حدود 60 سال به برخورداری از مزایای قدرت خوگرفته اند زمان بسیاری است. هرچند که برای پیاده سازی سیاستها و برنامه‌های جربانی که هیچگاه قدرت را نیازموده و به پیچیدگیهای حاکم بر حمکرانی احاطه ندارد زمان بسیار اندکی است. اندک بودن زمان برای اینکه اخوان بتواند خود را برای حکومت کردن آماده کند و اشتباهات خود را اصلاح کند و طولانی بودن زمان برای آنانیکه به قدرت خوگرفته اند در یک حرکت متضاد موجب شد تا وضعیت کنونی در مصر شکل گیرد. اینک و در پی مقاومت شدید اخوان، متحدانش و بسیاری از مردم مصر، روشن است که ارتش نمی تواند فضا را برای سیطره مطلق خود آرام کند. از دیگر سوی نیز اخوان که خود را در برابر یک موج شدید سرکوب می بیند راهی برای عقب نشینی پیش رو ندارد. حذف اخوان شدنی نیست، عقب نشینی ارتش نیز به منزله پایان همه امتیازات سیطره مطلق بر مقدرات مصر است. به همین دلیل یافتن راه حل میانه بسیار بسیار دشوار شده است. حال مصر در برابر دو احتمال قرار دارد:
1- استمرار وضعیت کنونی تا خسته شدن طرفین و آمادگی آنها برای پذیرش راه حل میانه
2- استمرار وضعیت کنونی و خدای ناکرده مواجه شدن با یک درگیری شدید که ممکن است در آن طرفین از سلاح نیز استفاده کنند.
همه کسانی که خیرخواه مصرند و عزت مصریان را جزئی از عزت جهان اسلام برمی شمرند و استقرار صلح و ثبات در منطقه را مهم می دانند، باید تمام تلاش خود را به کار بندند تا مصالحه میان ارتش و اخوان محقق شود امری که در صورت تحقق مانع از ادامه کشتار مردم بیگناه خواهد شد و مصر را قدرتمند خواهد کرد.